این حمام‌ها خانوادگی است!

در فرهنگ ایرانی و تا پیش از دوره معاصر، حمام فقط جایگاه‌ شست‌وشو نبود، بلکه از آن فراتر، یک مکان ارتباطی برای دیدار مردم و کسب اخبار و پرس و جو از احوال یکدیگر بود.

در حمام بود که مردم، دختران را برای پسران خویش خواستگاری می‌کردند؛ اگر پسری برای دختر دم بختشان پا پیش گذارده بود، دزدانه، سر تا پایش را برانداز کرده و سلامت جسمش را می‌سنجیدند؛ حمام عروسی و زایمان می‌گرفتند و دیگران را به جشن و شادی خویش فرامی‌خواندند؛ خستگی تن را با مشت و مال دلاک و خستگی روح را با درد دل‌های دوستانه به در می‌کردند؛ رگ می‌زدند و سبک می‌شدند؛ آب تنی می‌کردند و شادمان می‌گشتند و خلاصه حمام را در جایگاه یک نهاد اجتماعی پراهمیت می‌نشاندند.این روح حمام بود، اما جسمش نیز دست کمی از روحش نداشت. نه تنها با کاشی‌کاری‌ها، نقاشی‌ها و آهک بری‌ها و حجاری‌های استادانه، نمایشگاهی از هنرهای گوناگون را پیش چشم می‌نهاد، بلکه معماری‌اش از گستره و ‍ژرفای دانشی حکایت می‌کرد که آزمون دشوار سده‌ها و هزاره‌ها را از سر گذرانده بود. این همه زمانی بود که حمام به خانه‌های مردم راه نیافته بود و فقط معدودی از خانه‌های اعیان و اشراف دارای حمام اختصاصی بودند.

با آغاز دوران جدید و پیشرفت تکنولوژی (از جمله لوله کشی آب)، حمام نیز این فرصت را یافت که به خانه همه مردم راه پیدا کند و این سرآغازی بود بر انحطاط حمام‌های عمومی و تخریب آن‌ها. برای نمونه، در اواخر دوره قاجار، تهران صاحب 182 حمام بود و تقریبا به ازای هر 1400 نفر از جمعیت 250 هزار نفری شهر، یک حمام وجود داشت، اما حالا از این تعداد شاید کمتر از 20 تا باقی مانده باشد، غالبا هم به شکل متروک و نیمه ویران! با این حال در سراسر ایران، حمام‌هایی هستند که به علت نفاست معماری یا علل و اسباب دیگر از گزند تخریب به دور مانده و تبدیل به موزه، رستوران، نمایشگاه و از این قبیل شده‌اند. در صفحه ایران‌گردی این هفته به سراغ معروف‌ترین حمام‌های ایران می‌رویم که به موزه و نمایشگاه تبدیل شده‌اند.

    معماری حمام؛ استحمام به شرط نچاییدن!

حمام‌های ایرانی معماری خاصی دارند که کاملا متناسب با اقلیم و فرهنگ این کشور باستانی است. اگرچه فضاهای حمام‌ها بسته به محلی که در آن قرار گرفته‌اند، تفاوت‌هایی با هم دارد، اما همه آنها کمابیش بر اساس الگوی واحدی ساخته شده‌اند. در نتیجه، فضاهای حمام و چگونگی استفاده از آنها را می‌توان به این ترتیب شرح داد:

1- بینه: وقتی کسی وارد حمام می‌شد، از دالانی نسبتا دراز و پیچ در پیچ گذر می‌کرد تا به بینه برسد. بینه، جای لختی نشستن بود تا کم کم به هوای گرم و مرطوب عادت کنند و به قول قدما نچایند! آرام که می‌گرفتند، لباس‌ها را درمی‌آوردند و راهی گرمخانه می‌شدند.

2- میان در: میان بینه و گرمخانه، فضای دیگری بود به نام «میان در». در آن جا، یکی دو سکو برای انداختن لنگ قرار داشت و خلوتی برای ستردن موهای زاید.راهروی بلندی هم از میان در منشعب و به آبریزگاه (دستشویی) ختم می‌شد.

3- گرمخانه: فضای بعدی، گرمخانه بود؛ جای سر و تن شستن. خزانه یا خزینه که به عبارتی آب انبار حمام بود، درگرمخانه قرار داشت. حمام‌ها دو خزانه آب گرم و آب سرد داشتند و در حمام‌های بزرگ‌تر، یک خزانه آب ولرم هم به این دو افزوده می‌شد. گاه نیز حمام دارای چال حوض (استخر) بود تا وسیله شنا و آب تنی مردم برقرار باشد.

4- تون: به کانون آتش حمام «تون» می‌گفتند. در اینجا آب را در دیگ بزرگی به نام دیگ هفت جوش که ترکیبی از روی، مس، قلع و سرب و چند چیز دیگر بود، می‌ریختند و زیرش آتش می‌افروختند. این دیگ در برابر حرارت زیاد، مقاوم بود. همچنین گرما را در خود نگاه می‌داشت و دیر به سردی می‌گرایید.آتش زیر سنگ هفت جوش، دود و دم زیادی را به وجود می‌آورد که از آن برای گرم کردن هوای حمام بهره می‌بردند. دود و آتش را به تونل‌هایی که زیر کف حمام ساخته بودند و «گربه رو» می‌خواندند، هدایت می‌کردند و بدین وسیله سنگ کف حمام و در نتیجه هوای حمام گرم می‌شد. در ساختمان‌های امروزی، این کار را شوفاژ انجام می‌دهد.

    حمام علیقلی‌آقای اصفهان؛نمونه‌ای کامل از یک گرمابه تاریخی

علیقلی آقا یکی از خواجگان (بزرگان) دربار شاه سلیمان صفوی بود که مجموعه شهری بزرگی شامل مسجد، بازار و حمام را در اصفهان بنا کرد. حمام او در سال 1125 هجری قمری ساخته شد و تا سال 1372 شمسی حدود 300 سال دایر بود، اما در این زمان به علت شکایت اهالی محل از دود و دم حمام (که ناشی از سوخت گازوییلی آن بود) تعطیل شد. خوشبختانه مسوولان شهری اصفهان درایت به خرج دادند و به جای تخریب حمام و ساخت یک مجتمع تجاری- اداری یا یک آپارتمان بزرگ به جای آن، تصمیم گرفتند که حمام را تبدیل به موزه مردم شناسی کنند. کار به سازمان بهسازی و نوسازی شهرداری اصفهان سپرده شد و آنها نیز با مرمت اساسی حمام علیقلی‌آقا، آن را حدود 10 سال پیش به عنوان موزه مردم‌شناسی آماده بهره‌برداری کردند.

این حمام زیبا، دارای دو بخش مردانه و زنانه است و مثل دیگر آثار دوره صفویه از نفاست زیادی برخوردار است و در جای جای آن کاشی‌کاری‌ها، آهک‌بری‌ها و نقاشی‌های دیواری چشم نوازی دیده می‌شود. حمام علیقلی آقا کامل‌ترین شکل یک حمام تاریخی را به نمایش می‌گذارد و فضاهای مختلف آن به خوبی حفظ شده است. بینه، گرمخانه و چال حوض این حمام، زیباترین بخش‌های آن هستند. این را هم بیفزاییم که علیقلی آقا برادری داشت به نام خسرو آقا که او نیز در نزدیکی میدان نقش جهان، حمام زیبا و بسیار نفیسی را بنا نهاد،اما این حمام را که در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، در سال 1373 شبانه تخریب کردند تا به جای آن خیابان بکشند!

نشانی: اصفهان، میدان شهدا، خیابان جامی، گذر علیقلی آقا

    حمام گنجعلی‌خان کرمان؛ تبعیض طبقاتی

حمام گنجعلی‌خان را شاید بتوان معروف‌ترین حمام ایران نام داد؛ زیرا نخستین حمام تاریخی بود که به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. این حمام در مجموعه گنجعلی‌خان کرمان قرار دارد که خود یک مجموعه بزرگ شهری شامل میدان، مسجد، بازار، کاروانسرا، آب انبار، حمام و ضرابخانه است. این مجموعه در دوره سلطنت شاه عباس صفوی توسط گنجعلی‌خان، حاکم آبادگر و خوشنام کرمان ساخته شد.حمام گنجعلی‌خان در بخش جنوبی میدان قرار گرفته و سر در آن با نقاشی‌هایی از خسرو و شیرین یا صحنه شکار شاهان تزیین شده است. اینها را هنرمندان عصر قاجار روی تزیینات به مراتب نفیس‌تری از دوران صفوی کشیده‌اند. بر سر در حمام این عبارت را نوشته‌اند که «کسی نداده نشان در جهان چنین حمام» که به حروف ابجد می‌شود: 1020، یعنی سال اتمام ساخت این حمام به تاریخ هجری قمری. داخل حمام آنچه بیش از همه به چشم می‌آید، تفکیک کامل مشتریان حمام از نظر طبقاتی است که آنان را در گروه‌هایی چون روحانیان، پیشه‌وران، ملاکان و غیره جای می‌داد، اما آن جا که مشتریان لباس‌ها را از تن به در می‌آوردند و وارد گرمخانه یا خزینه می‌شدند، این تفکیک طبقاتی کمرنگ تر می‌شد. حمام گنجعلی‌خان سال‌هاست که به موزه مردم شناسی بدل شده و مجسمه‌های مومی آن که مردم را در حال استحمام و مشت و مال یا پوشیدن لباس نشان می‌دهد، شهرت زیادی دارد. فضای حمام بسیار بزرگ است و نشان می‌دهد که در گذشته جمعیت زیادی از آن استفاده می‌کرده‌اند.

نشانی: کرمان، میدان گنجعلی‌خان-ساعت بازدید: همه روزه به جز دوشنبه‌ها از ساعت 9 تا 13 و 15 تا 19

    حمام قجر قزوین؛ جلوه‌ای از تاریخ اجتماعی

حمام قجر از حمام‌های زیبای شهر قزوین است که برخلاف نامش ربطی به سلسله قاجاریه ندارد و بسیار پیش از دوره قاجار؛یعنی در زمان حکومت صفویان ساخته شده است. این حمام به دستور شاه عباس‌صفوی و توسط یکی از سردارانش که از ایل قاجار بود، ساخته شد و به نام آن سردار به حمام قجر معروف شد.حمام مزبور تا دهه‌های اخیر به مدت بیش از 350 سال دایر بود تا این که در سال‌های اخیر مورد مرمت قرار گرفت و به عنوان موزه مردم‌شناسی به بهره‌برداری رسید. تفاوت این حمام با سایر حمام‌هایی که به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده‌اند - مثل حمام علیقلی آقا یا گنجعلیخان - در این است که غیر از موضوع حمام رفتن، جلوه‌های دیگری از تاریخ اجتماعی (قزوین) را در سه بخش اقوام، آداب و رسوم و مشاغل در آن به نمایش گذاشته‌اند. بنابراین حتی صحنه‌هایی از تعزیه‌خوانی یا میوه فروشی یا قالی بافی را می‌توانید در این حمام مشاهده کنید که البته کمی غریب به نظر می‌رسد!

 نشانی: قزوین، خیابان عبید زاکانی- ساعت بازدید: همه روزه از ساعت 9 تا 19:30 به جز ایام سوگواری.

    حمام نواب تهران؛ قتلگاه کریم آبمنگل!

گفتیم که تهران در دوره قاجار دارای 182 حمام بود که اکنون تعداد کمی از آنها باقی مانده‌اند و اکثرا هم تعطیل و در حال احتضار هستند. در این میان بخت یار یکی از حمام‌ها بود که نه تنها از ویرانی نجات یافت، بلکه به طور اساسی مورد مرمت قرار گرفت. آن حمام، حمام نواب در محله عودلاجان نزدیک به بازارچه امام‌زاده یحیی بود.حالا چرا این حمام نجات یافت؟ چون لوکیشن یکی از به یادماندنی‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران، یعنی فیلم قیصر بود؛ همان جایی که قیصر در آن «کریم آبمنگل» را خلاص کرد! از آن زمان نام حمام نواب بر سر زبان‌ها افتاد و هرچقدر که گذشت و فیلم قیصر نوستالژیک‌‌تر شد، عده بیشتری به دیدار این حمام راغب شدند.

نقشه‌ای از تهران مربوط به سال 1275 قمری در دست است که در آن حمام قیصر جانمایی شده و این یعنی این که حمام نام‌برده حداقل 160 سال قدمت دارد.این حمام تا چند سال پیش هم دایر بود تا این که به دلیل کمبود مشتری تعطیل شد. سپس شهرداری آن را از مالکانش خرید و مرمت کرد. البته در حین این مرمت بخشی از متعلقات حمام مثل کمدهای سربینه و دوش‌های قدیمی از میان رفت و حال و هوای دهه 40 و 50 حمام مخدوش شد. حمام نواب اکنون تبدیل به نمایشگاه صنایع دستی شده است؛در حالی که نه فضای حمام سنخیتی با صنایع دستی دارد و نه کسی برای خرید صنایع دستی به چنین جایی در قلب کوچه پس کوچه‌های مرکز تهران می‌رود. به هرحال دیدن این حمام طالبان زیادی دارد که شما نیز می‌توانید یکی از آنها باشید.

نشانی: تهران، خیابان 15 خرداد، کوچه امام زاده یحیی، بعد از بازارچه-ساعت بازدید: از حدود ساعت 9 تا

    حمام وکیل شیراز؛ در این حمام سر به هوا می‌شوید!

کریم خان زند که در زمان خود شیراز را در جایگاه بهترین و آبادترین شهرهای ایران نشاند، مجموعه بزرگی را در این شهر بنا نهاد که به نام خود او مجموعه وکیل خوانده می‌شود و شامل مسجد، بازار و حمام است. حمام وکیل که بین حمام‌های تاریخی شیراز از همه معروف‌تر است، نمونه کاملی است از پیشرفت معماری حمام در دوره زندیه. این حمام دارای فضاهایی مثل ورودی، رختکن (بینه)، گرمخانه، خزینه و بخش شاه نشین است که گفته می‌شود فقط شخص شاه یا شاید دیگر بزرگان از آن استفاده می‌کرده‌اند. سربینه حمام به شکل هشت ضلعی است و هشت ستون سنگی، سقف گنبدی آن را نگه می‌دارند.این سقف به خاطر تصاویری که به شیوه آهک‌بری روی آن نقش بسته، بسیار معروف است و بازدیدکنندگان را مجبور می‌کند که کمی سر به هوا حرکت کنند. معراج پیامبر(ص)، شمایل حضرت علی(ع) و ذوالفقارش، به چاه انداختن حضرت یوسف(ع)، دیدار شیرین و فرهاد و دیدار بیژن ومنیژه برخی از صحنه‌هایی است که بر سقف رختکن نقش بسته است. حمام وکیل در سالیان اخیر به رستوران تبدیل شد،اما چون این کاربری در شأن چنین حمامی نبود و در عین حال نیز آسیب‌هایی به ساختمان حمام وارد شد، تصمیم گرفته شد که یک موزه مردم‌شناسی در آن برپا شود. در این موزه می‌توانید با فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه فارس به ویژه شیرازی‌ها آشنا شوید.

نشانی: بلوار کریم خان زند، خیابان آیت الله طالقانی- ساعت بازدید:8 تا 20

    حمام شاه مشهد؛ 400 سال قدمت

مشهد از دوران گذشته دارای حمام‌های زیادی بود، زیرا غیر از اهالی شهر، زائران و مجاوران حرم امام رضا(ع) نیز نیازمند استحمام بودند. بنابراین، تراکم حمام‌ها در اطراف حرم از هرجایی بیشتر بود. متاسفانه اکثر این حمام‌ها در 50 سال گذشته و خصوصا در جریان تخریب بزرگ محدوده اطراف حرم در سال 1354 از میان رفتند. در این میان یک حمام جان سالم به‌در برد: حمام مهدی قلی بیک، معروف به حمام شاه. حمام توسط مهدی قلی بیک، میرآخور شاه عباس اول ساخته شده و حول و حوش 400 سال قدمت دارد. گفته می‌شود که حمام شاه تا سال 1356 دایر بوده و در همین سال نیز در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. بنابراین شاید بتوان گفت مردم به مدت حداقل 350 سال در این حمام سر و تن می‌شسته‌اند. همچنین لایه‌های مختلف ومتعددی از تزیینات دوره‌های صفویه تا قاجاریه بر دیواره‌های حمام دیده شده است. حمام شاه که سابقا در بازار بزرگ مشهد و جنب مسجد شاه یا مسجد هفتاد و دو تن قرار داشت، سالیان سال متروک و بدون‌استفاده بود تا این که به علت گسترش آستان امام رضا(ع) که در جریان آن بخش بزرگی از بازار تاریخی مشهد نیز تخریب شد، در محدوده حرم قرار گرفت و در سال 1385 پس از مرمت توسط آستان قدس رضوی به موزه مردم شناسی تبدیل شد. در این موزه به طور عمده اسباب و لوازم زندگی روزمره مردم در دوره‌های گذشته را در معرض نمایش قرار داده‌اند.

نشانی: مشهد، آستان قدس رضوی، ضلع غربی صحن جامع رضوی- ساعت بازدید: همه روزه به جز پنج‌شنبه‌ها از 8 تا 12:30 و پنج‌شنبه‌ها 8 تا11:30

منبع: تابناک